Në luginën e Drinit nis udhëtimi fantastik drejt destinacioneve turistike për të mbërritur deri në Alpe. Ndalesa e parë e njohur më së shumti në këtë intenerar turistik, është lumi i Shalës. Por para se të shkosh atje, ka të tjera me mjaft rëndësi si nga panorama që ofrojnë, ashtu edhe nga vlerat e trashëgimisë kulturore.
Sapo nis udhëtimin nga diga e hidrocentralit të Komanit drejt Lumit të Shalës, në të djathtë është maja e Murgës, prej nga të ofrohet një panoramë fantastike. Pas pak minutash udhëtim me varkë mbërrijmë në bregun e Drinit, në faqen e malit të Burgës. Ngjitja mes shkëmbinjve të thiktë të çon pak metra mbi breg dhe ndeshesh me këtë pamje.
Quhet Shpella e Kaurrit dhe ndodhet pak metra mbi liqenin e Komanit në afërsi të fshatit Qelez në Pukë. Ky vendbanim mendohet se është ndërtuar në kohën e dyndjeve sllave e më pas otomane.
Sipas gojëdhënave të banorëve të fshatrave përreth, ishte një strehë e sigurt për 60 murgj katolik të cilët largoheshin nga zonat e banuara për ti shpëtuar përndjekjes otomane. Maja e lartë e malit lidhet pikërisht me këtë histori të murgjve dhe e mori emrin Murg.
Në këtë udhëtim drejt vendbanimeve shekullore ende të paidentifikuara institucionalisht, na shoqëron studiuesi Gjetë Ndoi, i cili i ka vizituar më herët, bashkë me studiues të tjerë.
“Kjo quhet shpella e Kaurit ose shpella e Murgjve, ky objekt është i ndërtuar rreth 120 metër nga Drini i dikurshëm, ndërsa sot nga pasqyra e liqenit është rreth 35 metër mbi të, ka qenë një shpat pothuajse përpendikular, pingul mbi lumë, e pamundur për të ardhur armiku. Kjo shpellë ka qenë që në kohën e dyndjeve barbare sllave, por dhe më vonë në kohën e dyndjeve osmane,
por në të dyja rastet klerikët katolikë apo katolikët në përgjithësi janë për të ruajtur identitetin e tyre shpesh herë dhe në rastet më vendimtare të mbijetetës së tyre janë përafruar ose kanë kërkuar vende në zona të thepisura në zona të vështira ku armiku nuk mund të vinte dhe ata mundën të shpëtonin. Në njëfarë mënyre shqiptarët aleatin e tyre të përjetshëm kishin zotin dhe natyrën malore, vendin.”
Mustafa Mehmti, mësues historie thotë:
“Është përdorur nga banorët edhe në kohën e Turqisë për strehim, se këtu poshtë ka pasur një urë dikur dhe këtu streoheshin rinin me muaj të tërë, rinin me bagëtitë aty në malin përballë. Sic duket e ka marrë edhe termin nga murgjit që kanë jetuar këtu. Banorët e vjetër për këtë thonë, ato që kanë qenë më përpara se tani që kur u bë liqeni kanë ikur banorët nga fshati Levrushk, thonë që këtu është përdorur për vendbanim që në kohët parahistorike, që në kohët shumë para edhe i lirive, kështu thonë banorët e vendit, se sa janë të vërteta këto janë vetëm gojëdhëna.”
Gjatë regjimit komunist, maja e murgës dhe shpella e kaurrit u harruan plotësisht sepse askush nuk guxonte të fliste për ekzistencën e saj. Mohimi lidhej me frikën që regjim i kishte mbjellë ndër shqiptarë kundër besimit fetar. Historia e shpellës lidhej me priftërinjtë dhe besimtarët që ishin larguar për ti shpëtuar sundimit otomon dhe detyrimit për të ndryshuar fenë. Për regjimin, ky vendbanim shekullor duhej harruar pasi besohej se kështu lartësohej besimi I krishterë. Studiuesi Gjetë Ndoi na tregon karakteristikat e ndërtimit të kësaj shpellë.
“Kjo është një shpellë karstike, një informacion gëlqeror shkëmbor të fuqishëm, por brenda saj, jo si gjithkund që shpellat janë përdorur për banim nga njerëzit në kohë të vështira, por këtu janë bërë përpjekje nga njerëzit, këtu është bërë punë dhe kjo dallohet në muret. Në murin kryesor rrethues që është 120 cm dhe është muri ballor, ndërsa muret e brendshme janë mure ku përftohen dhoma, vendndenjtje të murgjve apo edhe të princve arbnor. Mendohet se këtu për shkak të sipërfaqes dhe itenerarit nga kati i parë deri në katin e dytë ka rreth 120 metër linear, por dhomat, ndarjet përvec vendeve të tjera sic mund të kenë qenë kuzhina, sic thonë banorët e vendit këtu ka patur edhe furrë gëlqere, që janë në dispozicion të këtij vendbanimi mund të kenë qenë vendet ku përgatiteshin ushqimet dhe vendet e fjetjes. Këtu mund të jenë deri në 18 ndarje të vogla që nuk janë me mure mbrojtëse por ndarëse prandaj janë me gjerësi 20 deri në 25 cm.”
Informacioni për shpellën ruhej në kujtesën e të moshuarve, të cilët e përcollën gjithsesi ndër breza për të mbërritur në një ditë kur turistë të huaj, të mahniten nga veçantia e kësaj shpelle.
“Njerëz të apasionuar kanë qenë edhe me tituj por që nuk janë të fushës, pra në përgjithësi nuk kanë qenë arkeologë të mirfilltë, në qoftë se në themi në 1981 që ka qenë Jaho Braha që ka hyrë ndër të parët ka bërë një përshkrim të vogël, realisht ai nuk është arkeolog. Ka ardhur Trifon Ziu është profesor i ndëruar, është i ndëruar për ne të gjithë, atij i lumtë që ka ardhur. Atëherë nuk ishte bërë liqeni dhe u deshte me u ngjit 100 e ca metër, 130 metër nga pasqyra e ujit, me një shpat tepër pingul. Këtu ka qenë kanioni i Gominës ose Kanioni i Lëvrushkut, por nuk kanë qenë arkeolog. Edhe të tjerë që kanë ardhur në periudhën demokratike, të gjithë kanë qenë njerëz ndoshta me tituj por jo në fushën e arkeologjisë dhe ndoshta është kjo një ndër arsyet që nuk është shpallur në listën e siteve kulturore, ndërkohë që për mendimin tonë i plotëson të gjith kriteret.
Historiani Pashk Alia, e ka vizituar disa herë shpellën e kaurrit. Ka shoqëruar studiues të intersuar përt këtë vënd të rëndësishëm për trashëgiminë tonë kulturore. Ai flet për vlerat dhe historinë e shpellës së Kaurrit por edhe të vlerave të rëndësishme të trashëgimisë kulturore ëqë gjenden në luginën e Drinit, tregon Mustafa Mehmti, mësues historie
“Gjendemi tek shpella e Kaurrit ose Murës quajtur si një veper e rëndësishme arkeologjike e gjithë magjistalit pasurisë arkelogjike, historike, zona bregut drinit bashkuar duke filluar që nga shurdhahu i veres komani I rensishem, kultura e komanit gjith bregu I drinit bashkuaar në spah përfshi edhe gjith objektet arkelogjike terelit gjonit që ka rrethi I Puks mes të cilave vetem kisha mund të jet mbi 60. Ky është vetem objekti i rendsisë së vecantë,studimi I së cilës duhet të jet I rëndësishënm shumë për historinë e kombit shqiptaar jo vetem të rrethit të Pukës ku bëjnë pjseë këto, objektet të rëndësishme por për historin e gjith kombit shqiptar,
për kët mjaftojnte të sjell në vëmenje shqiparët kan cilësu 2,3 personalitete të rëndësishme të huaja antropologu amerikan Carleton thyekson gjurmet e fiseve të bregut të drinit të bashkuar ku jemi ne ,na kthejnë pas para periudhës romake Shufflai ka thën mes të tjerash në kohërat e cikloneve etnike në Ballkan kur sllavët vërshuan mbi liri brizi I drinit të bashkuar ku jemi ne e në vazhdimësi shërbyen si ‘mitra’kombit shqiptar edhe si bërthama e dëmtume edhe bërthama e ripërtëritjes të farës së damtuar të tokave Ilire.Në këta zona thot shufflai gjenden fjal blektorësh që nuk gjenden askun tjetër në shqipëri.
I baj apel ministris kulturës,institutive të monumenteve të kulturës të mos e shikoj Pukën si njjë gja e vogël me 4 shkronja PUKA por ta kthej rishikimin drejt veprave të rëndësishme arkeologjike historike vepra të religjonit abacikabashit në vitin 1367 ka hap shkoll shqipe prandaj studimi,evidentimi sjellja e grupeve arkeolog,gjuhtarë është me shumë rënsi për ta nxjerr në pah edhe kjo vetem sa I përket qështjes ekonmike por për sa I përket qështjes së historis kombit shqiptar e cila flen gjumë në këto troje shqiptare mbi edhe nën tok që mund ti qujmë një minierë ari,” thotë Pashk Alia, historian.
“Lugina e Drinit, në jemi këtu në djepin ku u përftua ose ku u indentifikua kultura arbnore mesjetare, që daton nga shekulli i 6, 7, 8 mesjeta e hershme arbnore dhe deri në kohën e pushtimit Osman, pse konvencionalisht është quajtur kultura arbnore këtu, është quajtur sepse ka pasur një pasuri të jashtëzakonshme në gjetje që nga albanologët e huaj, Han Shuflai, Franc Nopca etj. Të gjithë këtu kanë ardhur kanë parë dhe se kanë pasur të vështirë ta identifikojnë, ta thonë. Ndonëse albanologjia jonë nuk i është kushtuar pjesësë arbërore të trashëgimisë kulturore etnike shqiptare.”
Për institucionet e kulturës shqiptare ky vendbanim nuk ekziston. Nuk është i regjistruar në dokumentet e Institutit Kombëtar të Trashëgimisë Kulturore.
“Unë si ish-drejtor i Përgjithshëm i trashëgimisë kulturore, i politikave dhe zhvillimit të kulturës në Ministrinë e Kulturës, e kam parë dhe nuk e kam verifikuar që nuk është në regjistrin kombëtar të trashëgimisë kulturore të popullit shqiptar, ndërkohë me një sy të lirë dhe me njerëz që nuk është nevoja të kenë një formim shumë të madh kuptohet misteri dhe rëndësia e këtij objekti të jashtëzakonshëm të trashëgimisë kulturore, shto këtu edhe faktin që në këtë vendbanim të jashtëzakoshëm, në kuptimin të papushtueshëm nga armiqtë edhe në kohën e fundit të barbarëve të fundit që pushtuan vendin tonë që ishin osmanët, kam mundësi pse jo,
kam mundësi që Lek Dukagjini prijësi i jashtëzakoshëm i njërës prej principatave më të fuqishme të botës Arbërore mesjetare të Dukagjinve ka qenë këtu, ka qenë në kalanë e Lekës, kalaja e tij ishte në Berishë, pra jemi në të njëjtën zonë. Ka qenë në kalanë e Iballës, ka qenë kalaja e Lekës, një kala tjetër që është pak më sipër që është në kabash, por është edhe një kala tjetër që është në zonën e Gek Hysenit, që ka qenë kalaja e Lekës po lekës së Panit që kanë qenë vasalë në një farë mënyre, që kanë qenë pjesë e kësaj dinastie të fuqishme të dukagjinve.”
Sot shpella e Kaurit e lënë në harresë është kthyer në një vendstrehim lakuriqësh dhe asnjë institucion shtetërore nuk ka treguar as më të voglin interes për kërkim arkeologjik apo qoftë edhe për ta regjistruar si monument ekzistues.
“Për mua është një thirrje ndaj qeverisë e cila do të jenë nuk ka rëndësi se cka krahu është, që edhe në zonat veriore edhe në zonat tona mos të na quajnë të humbur sepse realisht me këtë kulturë që kemi ne nuk jemi të humbur. Unë i bëj thirrje qeverisë, atyre stafeve akademike shqiptare apo ato që kanë interesa të hedhin sytë njëherë nga këto zona sepse kanë vlera të jashtëzakonshme ndac arkelogjike ndac arkitektonike ndac ato natyrore janë një mori faktorësh që të bëjnë të vish këtu,” thotë Mehmeti.
Vetting ka kërkuar informacione pranë institutit të trashëgimë kulturorë për braktisjen ose shpërfilljen e monumenteve të tilla të trashëgimisë tonë kulturore. Por institucioni në fjalë nuk ka kthyer asnjë përgjigje.
“Unë thirrjen e kam bërë edhe kur isha drejtor i përgjithshëm i trashëgimisë kulturore dhe fatkeqësisht jam hasur në nënqeshje, jam përplasur në nënqeshjen e ministers apo të drejtuesve të tjerë të cilët jo vetëm nuk e kishin në axhendë por nuk e kishin askund, se do edhe pasion kjo punë. Do ta duash këtë vend që ta drejtosh, aq më tepër të menxhosh asete të tilla dhe pasuri të tillë të jashtëzakonshme që mund të ishte e mrekullueshme dhe interesante për tu parë edhe nga të huajt jo vetëm nga ne.”
Megjithëse institucionet e kanë braktisur, banorë të zonave përreth janë kujdesur vazhdimisht për ta ruajtur e mirëmbajtur shpellën e Kaurrit e cila siç thotë mësues Mustafa, vizitohet më së shumti nga turistë të huaj.
